به گزارش همدان پرس؛ دکتر انشالله رحمتی در دوازدهمین کنگره سالانه اخلاق پزشکی ایران با اشاره به دو مفهوم «اخلاق کاربردی پزشکی» و «اخلاق حرفه‌ای پزشکی» گفت: در نگاه عمومی این دو حوزه یکسان فرض می‌شوند و گمان می‌رود فقط دو تعبیر از یک رشته‌اند اما از نظر علم‌شناسی کاملاً متفاوتند هرچند در برخی موارد هم‌پوشانی دارند.
وی افزود: اخلاق حرفه‌ای چه از نظر غایت و چه از نظر موضوع با اخلاق کاربردی تفاوت دارد. غایت اخلاق حرفه‌ای «حل مسئله» است یعنی فرد در یک حرفه با مسائل اخلاقی خاص آن حرفه مواجه می‌شود و باید تصمیم‌های درست اخلاقی بگیرد بنابراین رویکرد آن ناظر بر رفع مسئله است. اما در اخلاق کاربردی هدف «طرح مسئله» است، نه لزوماً ارائه پاسخ. رویکرد اخلاق کاربردی انتقادی‌تر و فلسفی‌تر است و می‌تواند رویه‌های اخلاقی را نقد و خطاها را آشکار کند، اما الزاماً قادر نیست پاسخ قطعی بدهد. در واقع اخلاق کاربردی می‌کوشد افق دید ما را گسترش دهد تا به پرسش‌های ساده، حاضر و آماده قانع نشویم و باب پرسشگری باز بماند.
وی اضافه کرد: در حال حاضر باب تازه‌ای برای آینده در این زمینه فراهم است. ما این دو گونه اخلاق را البته نه به این صورت تفکیک‌شده در سنت خود در «فتوت‌نامه‌ها» داشته‌ایم اما امروز متأسفانه فراموش شده‌اند. در گذشته هرکس که وارد حرفه‌ای می‌شد اخلاق آن حرفه را نیز می‌آموخت.
رییس بنیاد بوعلی سینا افزود: با توجه به هماهنگی نظام اخلاقی سنت ایرانی با ذهن و ضمیر ما اخلاق حرفه‌ای در قالب فتوت‌نامه‌ها مطرح می‌شد. اکنون بسیار شایسته است که درباره تدوین «فتوت‌نامه پزشکی» اندیشیده شود.
دکتر رحمتی درباره تفاوت دیگر این دو حوزه تصریح کرد: تفاوت مهم میان اخلاق کاربردی و اخلاق حرفه‌ای در موضوع آنهاست. موضوع اخلاق حرفه‌ای محدود به حرفه‌های مشخص است مانند حرفه مهندسی، روزنامه‌نگاری یا پزشکی. اما اخلاق کاربردی محدود به حرفه نیست و موضوع آن گسترده‌تر است. بسیاری از مسائل اخلاقی که در زندگی مطرح‌اند ذیل اخلاق کاربردی قرار می‌گیرند بدون آنکه به حرفه‌ای خاص تعلق داشته باشند. مانند اخلاق جنگ عادلانه، اخلاق محیط زیست، حقوق حیوانات یا سقط جنین که گرچه به حوزه پزشکی بی‌ارتباط نیست، اما موضوعی فراتر از یک حرفه دارد.
وی ادامه داد: اما اگر از منظر اخلاق کاربردی در حوزه پزشکی بیندیشیم یکی از مهم‌ترین مسائل «تعارض میان عدالت و مصلحت» است و اینکه چگونه می‌توان میان این دو تعادل برقرار کرد کاری بسیار دشوار است.
رییس بنیاد بوعلی سینا ادامه داد: ابتدا باید معنای «مصلحت» و «عدالت» روشن شود. مصلحتی که در اخلاق کاربردی مدنظر است، با معنایی که در زبان روزمره رایج است تفاوت دارد. در اخلاق، «مصلحت» ترجمه‌ای از واژه Utility است که گاهی در ایران به «فایده» یا «سود» ترجمه می‌شود. اما فایده‌گرایی به معنای سود شخصی یا گروهی نیست. مصلحت در اینجا معادل خیر نوع بشر است یعنی اخلاق باید در خدمت منافع کل بشریت باشد نه منفعت یک فرد یا گروه خاص.
وی یادآور شد: معیار عمل صحیح از نگاه نظریه فایده‌گرایی این است که عملی صحیح است که بیشترین خیر را برای بیشترین تعداد انسان‌ها به همراه داشته باشد. بنابراین فایده در این نظریه خیر عمومی است، نه منفعت فردی. سعدی نیز در این معنا می‌گوید: «طریقت به جز خدمت خلق نیست...» که در حقیقت صورت‌بندی همین اصل مصلحت‌گرایی است. بحث اصلی این است که چرا ما باید به خیر دیگران بیندیشیم؟ برخی فیلسوفان اخلاق با رویکرد روان‌شناسی اخلاق معتقدند انسان ذاتاً به خیر دیگران اهتمام دارد؛ یعنی نوعی دیگر دوستی altruism در سرشت بشر قرار دارد. به تعبیر ویلیام جیمز یک تقاضای کوچک از موجودی ضعیف به خودی خود باید برآورده شود و اگر خلاف آن عمل کنیم وجدان ما آرام نخواهد گرفت.
رحمتی ادامه داد: ورود به عرصه اخلاق یعنی اینکه مشکل دیگران مشکل ما شود. خارج از اخلاق می‌توان گفت مشکل، مشکل دیگری است اما در اخلاق نمی‌توان چنین گفت. حتی پزشک نیز نمی‌تواند بگوید چون ساعت کارم تمام شده مشکل بیمار دیگر به من مربوط نیست. بنابراین مصلحت به معنای خیر برای نوع بشر است.
وی سپس به تبیین مفهوم عدالت پرداخت و گفت: عدالت دو وجه برجسته دارد؛ نخست اینکه انسان‌ها به صرف انسان بودن، حقوق اولیه‌ای دارند و نباید این حقوق نقض شود. دوم عدالت توزیعی است یعنی خیرهای عمومی باید به تناسب شایستگی میان افراد توزیع شود و حق هرکس به او داده شود.
دکتر رحمتی با اشاره به نظریه جان رالز موثرترین فیلسوف اخلاق گفت: رالز بر اساس تعارض میان عدالت و مصلحت، نظریه درخشانی را درباره عدالت تدوین کرد. اگر صرفاً بر اساس مصلحت عمل کنیم، ممکن است ناچار شویم حقوق اولیه افراد را نقض کنیم. مثال‌هایی مانند «فرد بد وارث»، «بلاگردان بی‌گناه» یا «مصلحت‌گرایی سیاسی» نشان می‌دهد که چگونه پایمال شدن حقوق انسان‌ها ممکن است به نام مصلحت توجیه شود همانطور که در فضای سیاسی نیز گاهی آبرو بردن یا پرونده‌سازی برای رای نیاوردن به نام مصلحت انجام می‌شود.
رییس بنیاد بوعلی سینا سپس به نمونه‌های پزشکی این تعارض پرداخت و گفت: گاهی تعارض میان رازداری و راست‌گویی مطرح است. پزشک موظف به حفظ اسرار بیمار است.
وی ادامه داد: اما اگر بیماری روانی قرار باشد مسئولیت مهمی بگیرد، پزشک میان عدالت حفظ حق بیمار و مصلحت عمومی گرفتار می‌شود.
وی به ایام کرونا و توزیع واکسن در آن زمان آزمایش واکسن روی گروه‌هایی از انسان‌ها بدون امکان اخذ رضایت پزشک را با همین تعارض روبه‌رو می‌کرد.
حتی در ورزش یا میدان جنگ، پزشک ممکن است برای مصلحت عمومی، خطرات درمان‌ناپذیر آینده فرد را نادیده بگیرد. همچنین در توزیع امکانات پزشکی نیز پزشک گاه میان عدالت توزیعی و مصلحت اجتماعی قرار می‌گیرد.
رحمتی تأکید کرد: بشر امروز نوعا مصلحت‌اندیش است چه در اخلاق اجتماعی و چه در سیاست و واژه مصلحت در فرهنگ ما نیز واژه‌ای مقدس است.
دکتر رحمتی با اشاره به اینکه استدلال طرفداران مصلحت این است که اگر خیر انباشته نشود، چیزی برای توزیع باقی نمی‌ماند، افزود: اما نقد مهمی وجود دارد که قوانین اخلاق را معمولاً کسانی نوشته‌اند که در موقعیت برخوردار بوده‌اند.
رئیس بنیاد بوعلی سینا عنوان کرد که جان رالز می گوید ما باید اخلاق را از پشت حجاب جهل ببینیم. یعنی فرض کنیم نمی‌دانیم در کدام نقطه جهان و در چه موقعیتی قرار خواهیم گرفت آنگاه اگر قواعد اخلاق نوشته شود آیا باز هم مصلحت بر عدالت مقدم خواهد بود؟
وی به توازن متاملانه اشاره کرد و گفت که راه‌حل آن است که بتوانیم در نظریه اخلاقی میان مصلحت و عدالت توازنی برقرار کنیم که تحقق این امر نیازمند فرزانگی اخلاقی و نوعی اجتهاد است به‌گونه‌ای که در هر مورد عدالت و مصلحت میان این دو توازن رفت و برگشت را داشته باشیم.
